ήπαρ

Με την ονομασία αυτή αναφέρεται συνήθως στα ιατρικά συγγράμματα το συκώτι, όργανο που βρίσκεται στον δεξιό υποδιαφραγματικό χώρο μεταξύ του διαφράγματος και του εγκάρσιου κόλου· εντοπίζεται στο ανώτερο τμήμα του επιγαστρίου, μπροστά στο πάνω μέρος του στομάχου, μέχρι το αριστερό υποχόνδριο. Είναι βασικό όργανο και χωρίς αυτό ο άνθρωπος δεν ζει περισσότερο από δύο ημέρες, όμως εξακολουθεί να λειτουργεί ακόμα και αν αφαιρεθούν τα δύο τρίτα της μάζας του. Είναι λείο και έχει καστανέρυθρο χρώμα, με σπογγώδη σύσταση· το μέσο βάρος του ποικίλλει από 1.200 έως 1.800 γρ. και είναι το πιο βαρύ όργανο του σώματος. To ή. διαιρείται σε δύο λοβούς (δεξιό και αριστερό), από τους οποίους μεγαλύτερος είναι ο δεξιός. Η πάνω επιφάνεια και των δύο λοβών είναι κυρτή, λεία, προσαρμοσμένη στο διάφραγμα και στο εμπρόσθιο κοιλιακό τοίχωμα. H κάτω επιφάνεια του ή. είναι επίπεδη και βλέπει προς τα κάτω και πίσω: σε αυτή την επιφάνεια διακρίνονται καλά οι δύο λοβοί, δεξιός και αριστερός, η κυστική αύλακα, που ονομάζεται έτσι γιατί περιέχει τη χοληδόχο κύστη, δύο μικροί συμπληρωματικοί λοβοί, ο κερκοφόρος και ο τετράπλευρος· τέλος η πύλη, δηλαδή η περιοχή όπου εισχωρούν τα αγγεία (ηπατική αρτηρία και πυλαία φλέβα) και εξέρχονται οι ηπατικοί πόροι. Από το πίσω ηπατικό χείλος εξέρχονται οι ηπατικές φλέβες που συρρέουν στην κάτω κοίλη φλέβα. Το ή. περιβάλλεται από το περιτόναιο και από μία ινώδη κάψα: στο ύψος της πύλης του ή. υπάρχει μια επενδυτική μεμβράνη από συνδετικό ιστό (η κάψα του Glisson), που περιβάλλει τα αιμοφόρα και τα χοληφόρα αγγεία και εισδύει μαζί με αυτά στο ηπατικό παρέγχυμα, σχηματίζοντας ένα διακλαδιζόμενο σύστημα συνδετικού ιστού. Μέσα από το ή. περνούν περίπου 1.500 κ. εκ. αίματος κάθε λεπτό της ώρας. Στο ή. υπάρχει διπλή αιματική κυκλοφορία: της θρέψης του οργάνου με την ηπατική αρτηρία –που παρέχει στο όργανο αίμα πλούσιο σε οξυγόνο– και της πυλαίας φλέβας, που μεταφέρει φλεβικό αίμα από το έντερο, τον σπλήνα και το πάγκρεας και περιέχει τις ουσίες που αφομοιώθηκαν με την πέψη. Το ή. αποτελείται από πολυάριθμα στοιχεία όμοια μεταξύ τους (τα λόβια), καθένα από τα οποία έχει πυραμιδοειδές σχήμα και σχηματίζεται από δοκίδες κυττάρων που συγκλίνουν από την περιφέρεια προς ένα κεντρικό αγγείο, το οποίο αρχίζει από την κορυφή της πυραμίδας και αυξάνει τη διάμετρό του πλησιάζοντας στη βάση, απ’ όπου και εξέρχεται εκβάλλοντας στις υπολόβιες φλέβες (κλάδοι που, συρρέοντας, σχηματίζουν τις ηπατικές φλέβες). Στην κεντρική φλέβα του λοβίου συρρέουν και πολυάριθμα κολποειδή τριχοειδή που πορεύονται μεταξύ των κυτταρικών δοκίδων· αυτά προέρχονται από τις διακλαδώσεις της πυλαίας φλέβας που βρίσκεται στα μεσολόβια διαστήματα. Μεταξύ των δοκίδων των ηπατικών κυττάρων σχηματίζονται τα χοληφόρα τριχοειδή, που κατευθύνονται προς την περιφέρεια του λοβίου, όπου ενώνονται στις ρίζες των χοληφόρων πόρων. λειτουργίες.Το ή. είναι αδένας. Συντίθεται από εκατομμύρια κύτταρα (στην πλειοψηφία τους ηπατοκύτταρα), που επιτελούν περισσότερες από 500 διαφορετικές λειτουργίες.Οι πιο γνωστές λειτουργίες του ή. είναι η παραγωγή και η έκκριση της χολής, η σύνθεση και η αποταμίευση των υδατανθράκων, η σύνθεση και ο μεταβολισμός των πρωτεϊνών και των λιπών, η ικανότητα αποτοξίνωσης κ.ά. Το ή. συνδέεται στενά με τον μεταβολισμό των υδατανθράκων: μπορεί, πράγματι, να μετατρέπει τη γλυκόζη σε γλυκογόνο και, αντίθετα, το γλυκογόνο σε γλυκόζη· εκτός από αυτό, μπορεί να εναποθηκεύει τους υδατάνθρακες με τη μορφή γλυκογόνου και στη συνέχεια, ανάλογα με τις ανάγκες του οργανισμού, να τους εκχέει στο αίμα ως γλυκόζη. Η γλυκόζη, όπως είναι γνωστό, είναι η ουσία που προσφέρει ενέργεια στους μυς και στον εγκέφαλο· είναι όμως απαραίτητο να διατηρείται σταθερή η πυκνότητα του σακχάρου στο αίμα: είναι επομένως βασικής σημασίας η ύπαρξη ενός παράγοντα που να απομακρύνει το πλεόνασμα της γλυκόζης από το αίμα ή να το εμπλουτίζει με γλυκόζη, αν χρειάζεται. Το ή. εκτελεί αυτή τη λειτουργία παράγοντας γλυκογόνο, όχι μόνο από τη γλυκόζη και από οποιονδήποτε άλλον υδατάνθρακα που προέρχεται από τις τροφές αλλά ακόμα και από ουσίες πρωτεϊνικής φύσης και, ενδεχομένως, από τα λίπη. Τα προϊόντα αποδόμησης των πρωτεϊνών των τροφών, δηλαδή τα αμινοξέα που απελευθερώνονται με τη δράση των πεπτικών ενζύμων, φτάνουν στο ή. με την πυλαία φλέβα: από τα αμινοξέα αυτά, το ή. συνθέτει τα πρωτεϊνικά μόρια του σώματος. Έτσι, η σύνθεση της αλβουμίνης γίνεται σχεδόν αποκλειστικά στο ή. Στο ή. επίσης συντελείται η σύνθεση πολλών παραγόντων πήξης του αίματος, όπως το ινωδογόνο, η προθρομβίνη, η προαξελερίνη και η προκονβερτίνη. Εκτός από τη χρησιμοποίησή τους για τη σύνθεση των πρωτεϊνών, τα αμινοξέα που φτάνουν στο ή. με την πυλαία φλέβα μπορεί να υποστούν και άλλες τροποποιήσεις, όπως η διάσπασή τους σε ουρία ή η μεταβολή ενός αμινοξέος σε ένα άλλο. Το ή. έχει θεμελιώδη σημασία και για τον μεταβολισμό των λιπών, τα οποία μπορεί να διασπαστούν και να απορροφηθούν από το εντερικό τοίχωμα μόνο με την παρουσία χολής, υγρού που παράγεται αποκλειστικά από το ή. Εκτός από την απορρόφησή τους, το ή. συντείνει και στη μετάπλαση και στην παραπέρα διάσπαση των λιπαρών οξέων, στη σύνθεση των φωσφολιπιδίων καθώς και των εστέρων της χοληστερόλης. Το ή. έχει στενές και πολύπλοκες σχέσεις με διάφορες βιταμίνες, όπως οι βιταμίνες Α, Β1, Β2, Β6, το φυλλικό οξύ και η βιταμίνη Β12 (οι δύο τελευταίες έχουν ιδιαίτερη σημασία για την αιμοποίηση). Τέλος, από τη λειτουργικότητα του ή. εξαρτάται η απορρόφηση και η χρησιμοποίηση της βιταμίνης Κ. Το ή. φιλτράρει και επεξεργάζεται τις χημικές ουσίες. Έτσι, με αυτή την ηπατική λειτουργία γίνονται ανενεργές και αποβάλλονται βλαβερές ουσίες, όπως το αλκοόλ, η μορφίνη, τα βαρβιτουρικά κ.ά. Από το πλήθος και τη σημασία αυτών των λειτουργιών γίνεται φανερό ότι κάθε αλλοίωση της λειτουργίας του ή. έχει συνέπειες σε ολόκληρο τον οργανισμό· όμως οι μεγάλες εφεδρικές ικανότητες του ηπατικού παρεγχύματος έχουν ως αποτέλεσμα μια ηπατική ανεπάρκεια να εκδηλώνεται μόνο σε περίπτωση διάχυτης βλάβης. Στις παθήσεις του ή. αναφέρονται οι ηπατίτιδες, η κίρρωση, τα αποστήματα, οι νεοπλασίες του ή. κ.ά. Στα σχέδια 1 και 2 διακρίνονται οι εξωτερικές όψεις, προσθία (1) και κάτω (2), του ανθρώπινου ήπατος. Στα σχέδια 3 και 4 φαίνεται, σε διαφορετική μεγέθυνση, η διάταξη των τριχοειδών αγγείων και των κυττάρων σε ένα ηπατικό λοβίο. Στη μικροφωτογραφία μπορεί να διακρίνει κανείς τα λοβία και τη διάταξη των κυτταρικών δοκίδων.

* * *

το (AM ἧπαρ)

το συκώτι, μικτός αδένας με έσω και έξω έκκριση, ο οποίος βρίσκεται κάτω από το περιτόναιο, καταλαμβάνει το πρόσθιο τμήμα τής σπλαχνικής κοιλότητας και επιτελεί πολλαπλές μεταβολικές λειτουργίες

νεοελλ.

1. φρ. «ήπαρ θείου, αντιμονίου κ.λπ.» — παλαιά ονομασία διαφόρων οξυθειούχων αλάτων

2. φρ. «μού κόπηκαν τα ήπατα» — ένιωσα έντονο φόβο, τρόμο, ταραχή

αρχ.

1. το συκώτι ως έδεσμα, ως μεζές («ἧπαρ κάπρου», Αριστοφ.)

2. το συκώτι ως έδρα τού θυμού, τών παθών, τού πόνου («πολλὰ γοῡν θιγγάνει πρὸς ἧπαρ», Αισχύλ.)

3. ονομασία ψαριού, ήπατος*.

[ΕΤΥΜΟΛ. < *hek^wr, (το π τού ήπαρ από το ΙΕ, χειλοϋπερωικό *k^w- πρβλ. *sek^w- > έκ-ομαι) < ΙE *yēk^wr (-t) «ήπαρ» με τροπή τού y σε h και σίγηση τού ληκτικού κλειστού -t. Η λ. συνδέεται με αρχ. ινδ. yakrt, yaknah, λατ. iecur, αβεστ. yākarә. Ως α' συνθετικό η λ. απαντά με τη μορφή ηπατ(ο)- (πρβλ. ηπατο-σκόπος, ηπατο-ειδής). Στη ΝΕ η λ. ήπαρ χρησιμοποιείται κατ' εξοχήν στο ιατρικό λεξιλόγιο, ενώ ευρύτερα χρησιμοποιείται η λ. συκώτι για τη δήλωση τόσο τού αντίστοιχου μέρους τού σώματος όσο και τού φαγητού. Σημειωτέον ότι το συκώτι προέρχεται από το συκωτόν (< σύκο) ήπαρ, που δήλωνε το συκώτι τών ζώων που είχαν τραφεί με ξηρά σύκα. Αξίζει να σημειωθεί ότι με τον ίδιο τρόπο δημιουργήθηκαν λ. με σημασία «συκώτι» σε άλλες γλώσσες, όπως λ.χ. στη λατ. ficatum (< ficus), ιταλ. fegato, γαλλ. foie.

ΠΑΡ. ηπατικός, ηπατίτης, ηπατίτιδα (-ίτις)

αρχ.

ηπατιαίος, ηπατίας, ηπατίζω, ηπάτιον

μσν.

ηπατηρός, ηπατώδης

νεοελλ.

ηπάτωση.

ΣΥΝΘ. αρχ. ηπατοειδής, ηπατοσκόπος, ηπατουργός

μσν.- νεοελλ.

ηπατοφάγος

νεοελλ.

ηπαραδένη, ηπατέλαιον, ηπαταλγία, ηπαταπόστημα, ηπαταργία, ηπατογαστρικός, ηπατοδωδεκαδακτυλικός, ηπατοκήλη, ηπατοκολικός, ηπατοκυστικός, ηπατολογία, ηπατονεφρικός, ηπατοπάθεια, ηπατοπηξία, ηπατοπτωσία, ηπατοπυρίτης, ηπατορραγία, ηπατορραφία, ηπατοσάκχαρον, ηπατοτομία, ηπατοτοξαιμία].